مدل تبیینی تاب آوری تحصیلی و هیجانی

تاب آوری به عنوان سازگاری موفقیت آمیز و توانایی بازگشت به حالت اولیه علیرغم موانع و شرایط تهدیدآمیز، از جمله سازه هایی است که در سال های اخیر توجه محققان را به خود جلب نموده است. از جمله چالش های موجود در ادبیات تاب آوری، مفهوم سازی آن در قالب یک سازه عام یا در نظر گرفتن آن به عنوان یک سازه چندگانه و شناسایی عوامل تسهیل کننده و یا بازدارنده ابعاد مختلف تاب آوری می باشد. در همین راستا، هدف این پژوهش ارائه مدلی علّی و تبیینی از چگونگی تاب آوری هیجانی و تحصیلی، با ایجاد تمایز میان عوامل حفاظتی، فرآیندها، پیامدها، و شاخص های تاب آوری، با رویکردی سیستمی و شناختی – اجتماعی، و با در نظرگرفتن عوامل فردی، خانوادگی، و اجتماعی و همچنین لحاظ نمودن فرایندهای تنظیمی موثر در تاب آوری تحصیلی و هیجانی بود. عوامل حفاظتی ساختاری مدل عبارت بودند از: باورهای انگیزشی به عنوان عامل حفاظتی فردی، دلبستگی به والدین و همسالان به عنوان عامل حفاظتی خانوادگی و اجتماعی، و جو تعاملی معلم –دانش آموز به عنوان عامل حفاظتی اجتماعی در محیط آموزشی. فرآیندهای تنظیمی مدل نیز شامل راهبردهای مقابله ای و تنظیم شناختی هیجانات بود. شرکت کنندگان پژوهش شامل 840 دانش آموز دختر(479نفر) و پسر (361نفر) دبیرستانهای شهر شیراز بودند که به روش نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای از چهار ناحیه آموزش و پرورش شهرستان شیراز انتخاب شدند. به منظور سنجش متغیرهای مدل از ابزارهای مقیاس انگیزشی و درگیری دانش آموزان، دلبستگی به والدین و همسالان، پرسشنامه معلم به عنوان بافت اجتماعی (جو تعاملی معلم- دانش آموز)، مقیاس راهبردهای مقابله ای، پرسشنامه تنظیم شناختی عاطفی، مقیاس بهزیستی روانی، مقیاس عاطفه مثبت و عاطفه منفی، و افسردگی کودکان، و تاب آوری تحصیلی استفاده گردید. پایایی و روایی تمامی ابزارها با استفاده از ضریب پایایی آلفای کرونباخ و تحلیل عوامل احراز گردید. با استفاده از رگرسیون به شیوه متوالی همزمان و با بکار گیری مراحل پیشنهادی بارون و کنی، مدل فرضی مورد تحلیل قرار گرفت. بر اساس یافته های مدل نهایی، هر یک از راهبردهای مقابله ای و یا تنظیم شناختی هیجانات دارای نیمرخ متفاوتی از پیش آیندها بودند. برای راهبرد مقابله ای فعال، به ترتیب باورهای انگیزشی سازگار (بصورت مثبت) و باورهای انگیزشی ناسازگار (بصورت منفی) و دلبستگی به والدین (بصورت مثبت) پیش بینی کننده معنادار بودند. برای راهبرد مقابله ای تنظیم شناختی منفی هیجانات، باورهای انگیزشی ناسازگار (بصورت مثبت) و دلبستگی به والدین (بصورت منفی) پیش بینی کننده معنادار بودند. متغیرهای پیش بینی کننده راهبرد مقابله ای جستجوی حمایت به ترتیب عبارت بودند از: دلبستگی به والدین (بصورت مثبت)، درگیری و توجه (بصورت مثبت)، ساختار (بصورت منفی)، و دلبستگی به همسالان (بصورت مثبت). پیش بینی کننده های معنادار تنظیم شناختی مثبت هیجانات نیز به ترتیب شامل باورهای انگیزشی سازگار (بصورت مثبت)، درگیری و توجه (بصورت مثبت) و دلبستگی به والدین (بصورت مثبت) بودند. راهبرد مقابله ای اجتنابی به ترتیب توسط متغیرهای باورهای انگیزشی سازگار (بصورت مثبت)، دلبستگی به والدین (بصورت منفی) و دلبستگی به همسالان (بصورت مثبت) پیش بینی شده است. راهبرد مقابله ای کناره گیری نیز فقط از طریق متغیر ساختار (بصورت منفی) پیش بینی شد. در ارتباط با بررسی نقش واسطه ای فرآیندهای تنظیمی پژوهش، بطور کلی از میان انوع راهبردهای مقابله ای و یا تنظیم شناختی هیجانات، راهبردهای مقابله ای فعال و تنظیم شناختی منفی هیجانات نقش واسطه ای میان متغیرهای برون زاد و تاب آوری تحصیلی و راهبردهای مقابله ای فعال، اجتنابی، و تنظیم شناختی مثبت و تنظیم شناختی منفی نقش واسطه ای میان متغیرهای برون زاد و تاب آوری هیجانی دارند. مطابق با نتایج فوق به نظر می رسد که در مدل نهایی و درحضور کلیه عوامل حفاظتی، نیمرخ پیش بینی های متفاوتی برای تاب آوری تحصیلی و هیجانی وجود دارد. به منظور مقایسه نیمرخ پیش بینی های افراد تاب آور و غیر تاب آور در رویکرد متمرکز بر شخص، از تحلیل افتراقی استفاده گردید. نتایج حاصل از تحلیل افتراقی و ماتریس ساختاری نشان داد که از میان متغیرهای پژوهش، بیشترین قدرت تفکیک گروه های تاب آور و غیر تاب آور به ترتیب مربوط به متغیرهای باورهای انگیزشی منفی، راهبردهای مقابله ای کناره گیری، راهبرد مقابله ای فعال، درگیری و توجه، و ساختار می باشد. مضامین و پیشنهادات تحقیقات آتی مورد بحث قرار گرفته است.